In de podiumkunsten is de vraag niet langer of AI een rol speelt, maar hoe deze technologie op een zinvolle manier kan worden ingezet, zeggen Marijke Hessels, tech-dramaturg en onderzoeker, en Linda Thoen, agile coach en oprichter van Curious Culture. Ze gingen in gesprek over de toekomst van kunstmatige intelligentie in het theater.
Marijke: “AI wordt de laatste jaren al veel gebruikt. Mooie voorbeelden hiervan zijn projecten zoals Pulse, een samenwerking tussen Innovation:Lab en het Nationaal Ballet, waarbij dansers via motion capture AI-beelden genereren. Of Urland, dat een volledig script door ChatGPT liet schrijven. Natuurlijk doen zij wel allemaal tweaks en programmeren er lagen overheen zodat het echt een samenwerking blijft. Bij dit soort voorbeelden wordt AI vooral als een softwarematige tool ingezet. Het verschilt in die zin niet zoveel van andere digitale technieken, zoals projectiesoftware.
Over het algemeen blijft het nu nog vaak een beetje in de fase van een prototype hangen. We moeten ons afvragen: is AI hier een middel of een doel? We willen geen R&D-tool worden voor grote techbedrijven en alleen maar laten zien wat deze software allemaal kan, maar moeten echt kritisch kijken naar wat het gebruik van AI toevoegt.”
"We moeten ons afvragen: is ai een middel of een doel?"
Linda: “Tegelijkertijd hebben we als cultuursector juist een kans om te laten zien wat techniek kan doen en kan AI echt een meerwaarde voor het publiek geven, zoals bij Urland en Innovation:Lab. Om te laten zien wat kan en daarmee ook wat we beter niet kunnen doen. Om ook vragen te stellen bij het ethische- en duurzaamheidsaspect. Ik vind wel dat cultuur daar een belangrijke rol in heeft, met name podiumkunsten.”
Marijke: “Ja, je komt nu op iets heel interessants. Idealiter hebben we bepaalde AI-systemen die fijn ontworpen zijn voor onze sector, voor de performing arts, voor de muzieksector. En dat zijn dan hopelijk modellen die getraind zijn op datasets die we kennen, die we zelf met elkaar hebben samengesteld, die draaien op lokale Nederlandse servers.”
“Het probleem is dat we nu werken met AI-systemen die niet getraind zijn op datasets die we kennen, die heel erg veel uitstoot hebben, waar een enorm businessmodel achter zit. Dat is niet wat wij willen weerspiegelen als kunstenaars. Er zitten enorme biases in. Bijvoorbeeld als je AI beelden laat genereren op basis van de bewegingen van dansers. Die genereert de hele tijd een soort sexy vrouwenlichaam met grote borsten. En ik zit ernaar te kijken en ik denk: waarom? Dat is omdat dat model, die dataset niet gebouwd is door degenen die de uitvoering doen. Die gebruiken gewoon een dataset die gemaakt is van 30 jaar internethistorie. En 30 jaar internethistorie is seksistisch, is racistisch, is kort door de bocht gemaakt door een heel homogene groep.
Ook als het gaat om de vraag ‘moet je het gebruik van AI altijd per se vermelden?’ Het ligt eraan. Zolang heel veel grote AI-systemen daarop leunen, wil ik als kijker weten dat dat gebruikt is, want het is geen zuivere koffie. Maar ik zag laatst ook een concert van een muzikant die werkte met een AI-model dat specifiek ontwikkeld is voor haar project, een model dat lokaal draait, weinig energie gebruikt, niet een groot verdienmodel heeft. En dan denk ik: het kan me niet schelen of je dat gebruikt of niet. Het weten leidt me eigenlijk alleen maar af. Ik wil ook niet dat als ik naar een band ga kijken, dat die me eerst gaat uitleggen welke baspedalen ze allemaal gaan gebruiken. En dat ik vooral de hele tijd moet nadenken over al die baspedalen. Nee joh, ik wil gewoon iets voelen. Op zo’n manier wordt AI echt een tool en dan is het een verlengde van onze artisticiteit.”
"het doel is kunst die ons raakt"
Daarmee wordt ook geraakt aan het filosofische vraagstuk: wat is kunst? Kan echte kunst ooit door een AI gemaakt worden?
Linda: “Als het goed gebruikt wordt, is AI een middel en geen doel op zich.” Ons doel is kunst die ons raakt. Als dat doel niet wordt bereikt, dan gaan we ergens als mens ook geen waardering aan geven. Op dit moment genereert AI wat mij betreft niet dat soort output. Wat niet wil zeggen dat als AI wordt ingezet in een artistiek proces het nooit die output kán geven, maar ik denk wel dat op dit moment AI echt een menselijke factor nodig heeft om die bezielende kunst te maken. Dus om het filosofisch vraagstuk plat te slaan: kunst heeft een ziel en AI op dit moment wat mij betreft niet. Ik zie ook precies op LinkedIn wie zijn blogs via AI heeft geschreven. En dat is één keer leuk en daarna niet. AI is geen vervanging van een mens. Het kan wel de goede eigenschappen van een mens versterken.”
Marijke vult aan: “AI neemt het maakproces niet over. Als je denkt dat zoiets door AI kan worden overgenomen, denk je veel te makkelijk na over hoe een kunstwerk in een heel netwerk van communicatie, samenwerking en menselijk input ontstaat. AI kan verbindingen versnellen, maar niet vervangen.”
Linda en Marijke zien dat er vooral nog veel kansen blijven liggen als het gaat om het inzetten van AI aan de achterkant, bijvoorbeeld voor procesoptimalisatie. “Het creatieve proces is grillig en chaotisch,” zegt Marijke. “AI kan helpen door notities te genereren, vergaderingen samen te vatten, of ideeën te visualiseren. Bijvoorbeeld om als maker snelle schetsen te maken van een decorontwerp om je visie duidelijk te maken aan de scenograaf. Er heerst een soort angst van ‘als jij dat zelf gaat doen en je hebt er niet voor gestudeerd, dan maak je zo’n professional obsoleet’. Maar dat is onzin. Je blijft nog steeds een scenograaf nodig hebben. Alleen kan AI soms de taal zijn, de brug die makkelijker geslagen wordt tussen twee partijen. Daarin zit nog veel meer potentie.”
"je moet AI niet als een shortcut zien"
Als je als culturele organisatie AI wilt inzetten, is het goed om strategisch te werk te gaan, zegt Linda. “Het is belangrijk om een focus te leggen. Als je op hetzelfde moment aan de slag wilt met AI en streaming en creative coding en noem het maar op, is het niet behapbaar.
Kies wat men in de tech een North Star noemt, een langetermijndoel, en breek dat op in een immediate doel: een concreet doel voor de komende drie maanden, en een intermediate doel voor over één of twee jaar. Dus je North Star is: ik wil digitaal bijblijven met alle ontwikkelingen in mijn veld. Een intermediate goal is: ik wil AI in mijn organisatie inzetten op een manier die echt waarde toevoegt, dan is je immediate goal bijvoorbeeld: ik ga er blogs over lezen, we gaan met elkaar een workshop volgen, ik zoek relevante voorbeelden, etc.
Leg de focus voor jezelf en doe je onderzoek. Ga met elkaar een middag zitten, eventueel met een begeleider erbij, en ga het eens bespreken met elkaar. En maak een afweging tussen wat je absoluut niet wilt dat er gebeurt en wat je interessant en wenselijk zou vinden. Zo maak je ruimte om de eerste stap te bepalen.”
Naast de vraag hoe we als makers in de culturele sector AI in kunnen zetten, is er ook nog de vraag hoe beleidsmakers, subsidieverstrekkers, fondsen en de overheid hiermee omgaan. Een grote uitdaging binnen de cultuursector is de versnippering van kennis, legt Linda uit. “Door het subsidiesysteem moeten organisaties zich steeds opnieuw bewijzen en uniek zijn. Maar innovatie ontstaat juist door voort te bouwen op kennis van anderen.”
Linda: “Een fonds vraagt over het algemeen een lineair plan, waarbij je van begin tot einde al aangeeft wat je gaat doen. Als je AI wil gaan gebruiken in je werkpraktijk, dan wel voor je artistieke output, dan moet je, zoals we dat in het agile werkveld noemen, empirisch te werk kunnen gaan. Dus je bedenkt iets wat je wilt, dan ga je het doen, dan ga je kijken of het heeft gewerkt en dan stel je bij. Dat lineaire systeem waarbij je van tevoren al helemaal bepaalt wat de uitkomst is zodat je het kan afdichten op succes, dat werkt niet op het moment dat je innovatie gaat implementeren in je organisatie. Omdat je niet kan overzien wat voor impact het heeft en je moet kunnen bijsturen binnen de doelen die je hebt gesteld.”
"door het subsidiesysteem moeten organisaties uniek zijn. maar innovatie onstaat door voort te bouwen op de kennis van anderen"
Marijke pleit daarom voor een infrastructuur waarin makers ervaringen met AI kunnen delen. “Zonder kennisdeling blijft iedereen het wiel opnieuw uitvinden. Luister naar de expertise die er al is binnen je organisatie. Mensen gebruiken misschien al AI in hun professionele of privéleven, zonder dat je dit van elkaar weet. Het implementeren in je organisatie kan geen top-down proces zijn, het vraagt om samenwerking en kennisuitwisseling. Het is daarom heel belangrijk dat de uitvoerende laag, de makers, samenkomt. Die blijven, in tegenstelling tot wat helaas soms gebeurt in een managementlaag, niet hangen in vraagstukken maar maken het concreet met use cases: ik heb dit model gebruikt op deze manier en ik heb het zo en zo getweakt. Daar is nu nog geen platform voor en dat mis ik.”
AI biedt de podiumkunsten dus veel mogelijkheden, maar het is geen oplossing voor alles. De waarde ervan ligt niet alleen in wat er op het podium gebeurt, maar vooral in hoe het creatieve proces wordt ondersteund. Makers moeten AI niet als doel op zich zien, maar als een middel dat kan helpen om efficiënter en innovatiever te werken. Tegelijkertijd zijn ethische vraagstukken rondom bias en duurzaamheid belangrijk om mee te nemen in de afweging.
“Je moet AI niet als een shortcut zien,” zegt Marijke. “Het is gewoon een tool, net als andere software die we gebruiken in het maakproces. Het echte verschil zit in hoe we het inzetten: versterkt het ons werk of nemen we klakkeloos over wat het genereert? Die nuance is cruciaal.” Linda voegt daaraan toe: “We kunnen AI niet omarmen zonder kritisch te blijven. Maar het is ook zonde om het volledig te negeren uit angst. De sleutel ligt in bewuste keuzes en experimenteren met focus.”
Een goed gebruik van AI in de podiumkunsten vraagt om een kritische houding, kennisdeling en een strategische aanpak. Door bewuste keuzes te maken en samen te werken, kan AI de kunstsector versterken zonder de menselijke factor uit het oog te verliezen.
Foto door Dorien Hein
